Thuyền độc mộc từng là phương tiện đi lại phổ biến của đồng bào Jrai sinh sống trên đôi bờ dòng sông Pô Cô huyền thoại. Tuy nhiên, ngày nay có nhiều lí do nên những chiếc thuyền độc mộc cũng vắng bóng dần. Trên địa bàn huyện Ia Grai hiện 2 xã là Ia O và Ia Khai còn lưu giữ được những chiếc thuyền độc mộc. Thời gian qua, huyện Ia Grai đã nỗ lực giữ gìn, bảo tồn di sản văn hóa này.
Thuyền độc mộc được làm từ một thân cây nguyên khối có sức nổi, không bị nứt; loại cây được chọn thường là sao xanh hoặc bằng lăng. Dưới bàn tay tài hoa của người thợ, thân cây được gọt, đẽo để thêm sức nâng và giảm bớt lực cản của nước khi di chuyển trên bề mặt nước. Thuyền độc mộc xuất hiện tại huyện biên giới Ia Grai từ rất lâu. Những thanh niên trai tráng trong làng khi trưởng thành hầu hết đều được ông, cha, chú truyền lại cách đẽo thuyền. Cây chọn phải dài hơn 10m, đường kính từ 0,4-0,6m thì mới đủ tiêu chuẩn. Các bước để làm ra chiếc thuyền độc mộc khá công phu, từ việc chọn cây, làm mũi thuyền và đuôi thuyền, khoét lòng thuyền…sao cho chiếc thuyền thật đẹp và cân bằng khi những mái chèo khua nước. Điều đặc biệt là cây gỗ không phải to bằng chiếc thuyền hoàn chỉnh mà trong quá trình đẽo, người thợ sẽ dùng lửa đốt để nong rộng lòng thuyền.
Già Ksor Bơng – Làng Bi, xã Ia O, huyện Ia Grai nói: “Đẽo đầu đuôi xong rồi mở miệng khoảng 2-3 phân rồi dùng dao, búa, đục, đẽo cho 2 bên đều. Xong đẽo bên ngoài cho đều, phẳng. Rồi ụp xuống đốt lửa cho ấm xong đến đoạn mở rộng lòng thuyền. Đoạn này cần đông người để giữ 2 bên để mở rộng dần dần. Chứ không phải mình cắt ra đâu.”
Ông Rmah Hyen là một trong những người đẽo thuyền, biết sử dụng thuyền độc mộc từ ngày là thanh niên trai tráng. Mấy chục năm qua ông đã đẽo được hơn chục chiếc thuyền nhưng nay chỉ còn lại một con thuyền duy nhất, số còn lại bị hư hỏng hết. Mặc dù được trả giá cao nhưng ông Hyen vẫn không bán chiếc thuyền còn lại. Ông giữ lại nó không chỉ để làm phương tiện mưu sinh, mà còn để nhắc nhở, lưu giữ lại cho con cháu về giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc.
Ông Rmah Hyen – Làng Bi, xã Ia O, huyện Ia Grai bày tỏ: “Thuyền này hai chục năm rồi nè. Nếu có gỗ mình làm tiếp làm thêm nữa, mình phải giữ lại thuyền ngày xưa. Giờ mình không bán, 10 triệu mình cũng không bán được. Mình dùng để đánh cá ngày cũng được mấy trăm ngàn, giữ lại cho con cháu nữa.”
Mặc dù có ý nghĩa đặc biệt, gắn liền với đời sống văn hóa của bà con dân tộc thiểu số sinh sống ven sông hồ, tuy nhiên, hiện nay số lượng thuyền độc mộc ở các làng giảm dần qua thời gian. Nguyên nhân là do thuyền bị hư hỏng trong quá trình sử dụng không được khắc phục, sửa chữa. Sự xuất hiện của thuyền máy hiện đại được làm bằng vỏ thép cũng là nguyên nhân khiến bóng dáng thuyền độc mộc ngày càng thưa dần.
Mấy năm trở lại đây, huyện Ia Grai đã tổ chức Hội đua thuyền độc mộc trên sông Pô Cô tại làng Dăng, xã Ia O nhằm bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống lâu đời của đồng bào Jrai, đồng thời góp phần kích cầu du lịch địa phương. Để chủ động được nguồn thuyền đảm bảo duy trì lễ hội năm 2023, UBND huyện Ia Grai cũng đã chỉ đạo Trung tâm Văn hóa, Thông tin và Thể thao huyện sưu tầm được 10 chiếc thuyền.
Bên cạnh đó, giữa tháng 4/2022, Trung tâm Văn hoá, Thông tin và Thể thao huyện phối hợp với UBND xã Ia O mở lớp truyền dạy đẽo và chèo thuyền độc mộc tại làng Bi. 30 học viên được các nghệ nhân truyền dạy cách đẽo thuyền, chèo thuyền, kể các câu chuyện liên quan đến thuyền độc mộc. Đây là hoạt động chính của dự án “Bảo tồn, phát huy giá trị di sản thuyền độc mộc và không gian văn hóa cồng chiêng của người Jrai ở xã biên giới Ia O” do Hội đồng Anh tài trợ.
Ông Rơ Châm Tho – Người truyền dạy lớp thuyền độc mộc chia sẻ: “Ở lớp học không có gỗ to nên giờ làm mô hình như thế này. Mình đã dạy cho con cháu biết ngày xưa ông cha chú đã đẽo thuyền như thế nào, sử dụng thuyền độc mộc như thế nào. Qua đây góp phần nhắc nhở con cháu, bà con trong làng về truyền thống của dân tộc mình.”
Anh Siu Quan – Làng Bi, xã Ia O, huyện Ia Grai nói: “Được Hội đồng Anh tài trợ nên mình được tham gia lớp học về thuyền độc mộc. Nhờ lớp học mình nhớ về truyền thống của dân tộc; góp phần bảo tồn di sản của ông cha mình để lại.”
Hy vọng với sự nỗ lực của các cấp, các ngành từ huyện đến thôn, làng; sự chung tay của người dân, thuyền độc mộc sẽ còn mãi với thời gian; neo giữ dáng hình trên dòng sông Pô Cô – nơi Anh hùng A Sanh cùng bộ đội và dân làng làm nên huyền thoại trong kháng chiến. Năm nay hội đua thuyền có tên gọi chính thức “Hội đua thuyền độc mộc trên sông Pô Cô-tranh Cup A Sanh”, là một cách để tri ân người Anh hùng lái đò trên sông Pô Cô./.
CTV Minh Thoan
Lượt xem: 23