Tây Nguyên được xem là vùng đất sở hữu nhiều di sản văn hóa vật thể, phi vật thể có giá trị lịch sử và mỹ thuật độc đáo. Thông qua những lễ hội truyền thống đặc sắc của các dân tộc anh em sinh sống tại vùng đất này, hình ảnh con người và văn hóa Tây Nguyên cũng tạo nên nhiều dấu ấn đối với du khách.
Tuy nhiên vấn đề đặt ra hiện nay là làm thế nào để những giá trị văn hóa ấy có thể trường tồn với thời gian bởi theo dòng chảy biến đổi của xã hội, một số di sản cũng đang đứng trước nguy cơ mai một. Chuyện bảo tồn tượng gỗ dân gian Tây Nguyên là một ví dụ.
Những hình ảnh của Lễ Pơ thi, tạc tượng, …đang ngày càng vắng bóng ở nhiều ngôi làng Jrai, Ba na trên địa bàn tỉnh Gia Lai…
Lễ Pơ thi bây giờ đã thưa thớt dần…
Nhà mồ, những bức tượng gỗ cũng bị mai một theo thời gian…
Theo lời kể của già Siu Chuch ở làng Phung, xã Ia Mơ Nông, huyện Chư Pah, ngày trước lễ Pơ thi ( hay còn gọi là lễ bỏ mả tiễn đưa linh hồn người đã khuất) được làng tổ chức ngay tại khu vực nhà mồ này. Rất nhiều nghệ nhân đã tham gia tạc nên những bức tượng nhà mồ- thứ không thể thiếu trong ngày lễ truyền thống. Thế nhưng bây giờ, nét văn hóa này đã thưa thớt dần, thậm chí có nơi không còn nữa.
Theo như lời già Siu Chuch thì đã hơn 10 năm nay làng Phung không còn tổ chức lễ Pơ thi nữa và đương nhiên việc người dân tham gia tạc tượng trong ngày lễ truyền thống này đã không còn duy trì. Ở ngôi làng Jrai này bây giờ không còn tìm thấy một bức tượng gỗ dân gian nào và ngay tại khu nhà mồ cũng chỉ còn sót lại vài bức tượng đã không còn nhìn rõ hình thù và đã bị mục nát, hư hỏng theo thời gian.
Theo phong tục của đồng bào địa phương, tượng nhà mồ được làm ra để phục vụ cho lễ bỏ mả. Và sau lễ bỏ mả thì cả nhà mồ và tượng nhà mồ cũng bị lãng quên. Năm tháng đã dần dà làm hư hỏng rồi tan biến những tác phẩm tượng gỗ này.
Già Siu Chuch- Làng Phung, xã Ia Mơ Nông, huyện Chư Pah, tỉnh Gia Lai cho biết: Trước đây nhiều người biết tạc tượng gỗ. Già làng bố trí hướng dẫn cho bà con tạc tượng đẹp trang trí cho khu nhà mồ này. Làng mình bây giờ không có ai tạc tượng nữa, lễ Pơ thi xong bỏ hết, dân làng rất nhiều người buồn vì không ai biết tạc bức tượng như trước nữa.
Gia Lai hiện còn khoảng 100 nghệ nhân tạc tượng, song đa phần đều đã lớn tuổi.
Thật khó để giữ gìn di sản này tồn tại lâu trong dòng chảy của cuộc sống hiện đại. Đó cũng là điều mà nghệ nhân Ksor H’Nao – một trong những nghệ nhân nổi tiếng về tạc tượng gỗ ở Tây Nguyên luôn đau đáu với nỗi niềm bảo tồn nghệ thuật truyền thống của dân tộc.
Nghệ nhân Ksor H’Nao – Làng Kép, thành phố Pleiku, tỉnh Gia Lai nói: “Tôi cố gắng dạy cho thanh niên, thiếu nhi để hiểu và bảo tồn văn hóa của dân tộc mình. Ở làng Kép mình mời học viên về mở lớp, nhiều người vẫn đến học. Hiện tại bây giờ tôi tạc nhiều lắm, tạc để trong nhà để giữ lại, rồi đi dạy tạc tượng ở các huyện, cố gắng làm như thế thôi”.
Từ những trăn trở này, một đề tài khoa học cấp tỉnh về bảo tồn tượng gỗ dân gian của Bảo tàng tỉnh Gia Lai hiện đang được triển khai. Khu trưng bày gồm 150 tượng gỗ dân gian Jrai, Bahnar vừa được khánh thành tại Công viên Đồng Xanh, thành phố Pleiku là một trong rất nhiều kỳ vọng của đề tài nhằm quảng bá, giới thiệu một hình thức nghệ thuật độc đáo đến người dân và du khách.
Bà Hoàng Thanh Hương – Phó Giám đốc Bảo tàng tỉnh Gia Lai cho biết: Điều đầu tiên chúng ta phải có chế độ cho nghệ nhân một cách phù hợp, có kế hoạch đào tạo bồi dưỡng truyền nghề cho thế hệ trẻ. Quan trọng nữa là bên cạnh giá trị tâm linh thì nó phải được nhìn nhận như một tác phẩm nghệ thuật để đưa nó đến gần hơn với công chúng. Bên cạnh lớp tượng nhà mồ chúng ra có hẳn lớp tượng sinh hoạt phong phú, độc đáo, có thể trang trí ở những không gian phù hợp khác nhau để bảo tồn, quảng bá nét đẹp này”.
Sự mai một nhanh chóng của loại hình tượng gỗ nhà mồ và trang trí điêu khắc gỗ dân gian là điều đã thấy rõ. Một di sản văn hóa truyền thống của đồng bào dân tộc thiểu số ở Tây Nguyên nói chung, Gia Lai nói riêng sẽ dần mất đi nếu ngay từ bây giờ không có biện pháp để gìn giữ và bảo tồn./.
Kim Châu – Thanh Sáng