Trên vùng đất Gia Lai, từ bao đời nay, văn hóa truyền thống dân tộc vẫn luôn là dòng chảy bất tận và tồn tại song hành cùng với những thay đổi của cuộc sống mới. Đó là tiếng cồng chiêng trầm hùng, vang vọng bay qua bảy ngọn núi, chín dòng sông. Đó là những điệu xoang nhịp nhàng làm say đắm lòng người. Đó là những bức tượng gỗ thô mộc, trần trụi song lại rất đỗi tinh tế, sâu sắc. Đó là những bản trường ca hơmon mang khát vọng từ ngàn đời… Đó còn là những gam màu đa sắc của cộng đồng 34 dân tộc anh em cùng làm ăn sinh sống trên mảnh đất này, với các dân tộc, như: Tày, Nùng, Mường… Sau đây, chúng ta cùng đến với văn hóa Tày, Mường qua tiếng đàn tính, hát then và kiến trúc nhà sàn riêng biệt.
Tới thôn 4, xã Đăk Jơ Ta, huyện Mang Yang, điều đầu tiên mà ai cũng cảm nhận được đó là: Khung cảnh làng quê thanh bình. Điều đặc biệt, dưới những mái nhà thôn quê đó có sự hiện diện của cây đàn tính và những sắc màu văn hóa Tây Bắc, từ bộ trang phục truyền thống đến những gói xôi nếp, chiếc bánh giò dẻo thơm… vẫn được các bà, các mẹ gìn giữ một cách nguyên vẹn.
Gần 20 năm lập nghiệp trên vùng đất Gia Lai, chị Hoàng Thị Tiếp luôn mang trong lòng nỗi nhớ quê hương da diết. Những lúc như vậy, chị thường tìm đến tiếng đàn tính, làn điệu then ngọt ngào vì nó là tiếng lòng, là âm hưởng quê hương của người con xa xứ.
Nghệ nhân, Hoàng Thị Tiếp, thôn 4, xã Đăk Jơ Ta, huyện Mang Yang, Gia Lai cho biết: Từ phía đông bắc vào đây lập nghiệp, dù có đi xa thì cây đàn tính và điệu then và ăn sâu trong tôi, khi nghe nó tôi cảm thấy rất bồi hồi, đâm sâu vào trong người, đây là văn hóa, là bản sắc mà những người con xa xứ như tôi sẽ không bao giờ lãng quên, đánh mất”.
Trên vùng đất mới, những người phụ nữ xa quê đã tìm đến nhau, cùng nhau tụ họp, cùng nhau cất tiếng hát làm dịu đi nỗi nhớ quê nhà. Tình yêu văn hóa sâu đậm, đam mê hát then thấm đượm từ tuổi thơ tạo nên sức mạnh, để rồi cùng nhau thành lập một đội múa, hát then giới thiệu đến mọi người về nét đẹp một di sản nghệ thuật độc đáo của các dân tộc phía bắc trên vùng đất Tây Nguyên.
Mỗi dân tộc có truyền thống, bản sắc văn hóa riêng, trong đó, có nhà sàn truyền thống – Một nét văn hóa kiến trúc độc đáo. Không giống như nhà sàn của người jrai, Bahnah bản địa, nhà sàn truyền thống của người Mường có kiến trúc tương đối đơn giản, song lại lưu giữ trong lòng một giá trị văn hóa đặc sắc.
Tại xã Ia Lâu, huyện Chư Prông hiện nay có rất nhiều ngôi nhà sàn truyền thống của người Mường, những cư dân đến từ các tỉnh Hòa Bình, Ninh Bình, Thanh Hóa… vào lập nghiệp đã hàng chục năm nay mang theo nền văn hóa độc đáo của dân tộc mình. Thay vì mái lợp gianh, sàn nhà làm bằng tre, nứa… như hồi ở bản quán đã được thay thế bằng mái lợp tôn, lợp ngói, 4 bức vách và sàn nhà đều ốp ván… Một phần vì không có nguyên liệu, phần vì phải thay đổi cho phù hợp với khí hậu khắc nghiệt ở vùng đất Ia Lâu – Nhưng những thay đổi, biến tấu đó vẫn không làm giảm đi sức hút, vẻ đẹp của những ngôi nhà sàn truyền thống của dân tộc Mường, quan trọng hơn họ vẫn giữ được bản sắc văn hóa của dân tộc mình, bằng chứng là nhiều hộ dù có điều kiện kinh tế nhưng vẫn không làm nhà xây…
Anh Sa Văn Tiện, xã Ia Lâu, huyện Chư Prông, Gia Lai nói: Làm nhà sàn thì gia đình không phải thuê thợ làm mà tự tay làm lấy. Trong khi làm thì anh em trong thôn hay rủ nhau đi làm xong nhà này rồi làm cho nhà kia, anh em giúp đỡ nhau cũng như trước kia thôi.
Giữa màu xanh thiên nhiên của núi rừng, những nếp nhà sàn truyền thống vẫn tồn tại như một minh chứng rõ nét về sức sống lâu bền của văn hoá Mường trên mảnh đất Tây Nguyên hùng vĩ./.
Song Nguyễn- Phan Nguyên – Ksor Tuối