Ngược dòng lịch sử – vào năm 1925, người Pháp cho xây Nhà lao Pleiku. Đến năm 1940, phong trào đấu tranh cách mạng của đồng bào các dân tộc phát triển mạnh mẽ, lúc bấy giờ thực dân Pháp đã dùng nơi này để giam giữ tù chính trị. Nhiều hình thức tra tấn dã man được áp dụng tại Nhà lao này, nhưng các chiến sĩ cộng sản bị giam giữ tại đây này vẫn giữ vững phẩm chất cách mạng, tiếp tục tham gia các phong trào đấu tranh trong Nhà lao.

Giờ đây mỗi lần thăm lại nơi này, cựu tù chính trị Võ Ngọc Bửu ở phường Ia Kring, thành phố Pleiku vẫn không thể kìm nén được sự bồi hồi, xúc động, kể cho các thế hệ trẻ nghe về những năm ông cùng đồng chí, đồng đội sống và hoạt động cách mạng nơi địa ngục trần gian; về những thủ đoạn, cực hình tra tấn dã man của địch nhưng vẫn không khuất phục được lòng kiên trung, bất khuất của các chiến sĩ cách mạng bị giam cầm tại Nhà lao này.

Cựu tù chính trị Võ Ngọc Bửu, Phường Ia Kring, TP. Pleiku cho biết: “Trong thời gian kéo dài từ thời chống Pháp cho tới chống Mỹ nhà tù này đã từng giam hàng ngàn những người hoạt động cách mạng chống pháp và chống Mỹ bị bắt. Nhà tù này vẫn có tổ chức Đảng ủy, là hình thức tổ chức của Đảng mình để lãnh đạo tất cả các người tù yêu nước để đấu tranh, chiến đấu thời  Pháp cũng vậy, thời Mỹ cũng vậy cho nên nhà Lao Pleiku này mới được Nhà nước công nhận là Di tích lịch sử cấp Quốc gia. Mình có cuộc sống hôm nay là vì có lớp người đi trước chiến đấu chống quân thù giành độc lập để cho đất nước chúng ta có được ngày hôm nay. Thế hệ của các cháu được hưởng hạnh phúc thì phải phấn đấu, rèn luyện, học tập”.

Trong suốt 50 năm tồn tại (từ năm 1925-1975), Nhà lao Pleiku được biết đến là công cụ mà bọn thực dân đế quốc dùng để đàn áp, khủng bố những người yêu nước. Tại đây, kẻ thù thực hiện chế độ giam cầm hà khắc, đày đọa về thể xác, truy bức về tinh thần hòng khuất phục ý chí của những người chiến sĩ cách mạng trong địa ngục trần gian. Nhưng âm mưu ấy của chúng đã hoàn toàn thất bại. Các thế hệ những người cộng sản bị giam cầm đã biến nhà tù của địch thành trường học cách mạng.

Bất chấp cuộc sống thống khổ trong chốn lao tù, bất chấp cả những đòn tra tấn cực kỳ man rợ của địch, từ trong ngục tù, ngọn lửa lý tưởng cộng sản vẫn âm ỉ cháy rồi bùng lên để một Chi bộ, một Liên chi, rồi một Đảng ủy ra đời. Tổ chức Đảng trong nhà lao chẳng những đủ sức tập hợp, lãnh đạo phong trào đấu tranh tại đây mà còn ảnh hướng lớn đến phong trào cách mạng bên ngoài.

Cựu tù chính trị Võ Ngọc Bửu , Phường Ia Kring, TP. Pleiku cũng cho biết: “Mặc dù mình ở trong vòng giam cầm của nó nhưng tổ chức đảng mình vẫn hoạt động, vẫn lãnh đạo. Động viên anh em giữ vững chính trị tư tưởng để anh em yên tâm tin vào một ngày mai sẽ chiến thắng, đất nước mình sẽ thống nhất. Mình ở đây học tập nữa, tổ chức rèn luyện, nói chuyện với nhau về đảng, về âm mưu của kẻ thù. Tết Mậu Thân 1968 lúc giam cầm nhiều nhất số tù chính trị mình khoảng gần 2 ngàn. Mình tập hợp lại số anh em trẻ, dưới 40 trở xuống phân công giao nhiệm vụ chăm sóc những người đau yếu, học tập trao đổi kinh nghiệm, phát triển đoàn viên. Mà Ngụy nó rất kỵ tổ chức, tại vì có tổ chức là có sức mạnh cho nên nó tiêu diệt tổ chức, vì vậy mình phải giữ thật bí mật. Tuy rằng là một nhà lao tỉnh nhỏ nhưng mà có truyền thống, thời kỳ Pháp có tổ chức đảng lãnh đạo, đến thời kỳ Mỹ cũng có tổ chức lãnh đạo và thật sự ra là lãnh đạo có hiệu quả, giữ gìn được anh em tù đi theo đảng cách mạng đến cùng”.

Đến tham quan Nhà lao Pleiku, thế hệ trẻ càng thấu hiểu hơn độc lập tự do của đất nước hôm nay được xây đắp bằng sự hy sinh cao cả của lớp cha anh đi trước, những con người đã làm lên những huyền thoại bất tử trong kháng chiến.

Em Lâm Tường Vy, Trường Tiểu học Lê Quý Đôn, TP. Pleiku nói: “Khi nghe ông kể thì em cảm thấy rất là hâm mộ các chiến sĩ.  Em rất mến phục họ vì họ có ý chí sắt đá, tấm lòng kiên cường anh dung.  Hôm nay em đến đây xin thắp một nén hương để tưởng niệm các chiến sĩ cách mạng về sự hi sinh anh dũng của họ để bảo vệ quê hương, đất nước. Chúng em sẽ ghi nhớ công ơn này và nguyện ra sức học tập thật tốt để trở thành một người có ích cho xã hội”.

Chị Đặng Thị Thúy Hằng – Cán bộ phụ trách Khu Di tích lịch sử – văn hóa cấp Quốc gia Nhà lao Pleiku cho biết: “Hằng năm, tại đây đón rất nhiều du khách trong và ngoài tỉnh đến tham quan. Ngoài ra, nơi đây là một địa chỉ đỏ đã được các trường trên địa bàn Tp. Pleiku và các trường trên địa bàn tỉnh Gia Lai đến đây cho các em tham quan, học tập. Đây là nơi giáo dục truyền thống cho các em, tổ chức kết nạp đoàn, kết nạp đội cho các em ngay tại đây. Các bác cựu tù chính trị cũng về đây để dâng hoa và dâng những nén hương để tưởng nhớ lại các Liệt sĩ và các bác cựu tù chính trị cũng thường xuyên đến khu di tích qua các cuộc trò chuyện với các em học sinh, sinh viên để các em biết được truyền thống bất khuất của dân tộc ta”.

Suốt nửa thế kỷ trôi qua, Nhà lao Pleiku chính là chứng nhân lịch sử ghi lại những cuộc chiến tranh anh dũng, hào kiệt của đồng bào dân tộc Tây Nguyên trong cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ. Mỗi lần đến nơi đây, các thế hệ trẻ sống trong thời bình nắm bắt bức tranh thời chiến và càng thêm tự bào, biết ơn những anh hùng, Liệt sĩ đã hy sinh để bảo vệ nền độc lập, tự do của dân tộc./.

Lệ Xuân, R’Piên