Pơ thi là nghi lễ quan trọng trong đời sống tín ngưỡng của người Jrai ở huyện Chư Păh. Đồng bào nơi đây tin rằng, chỉ khi lễ Pơ thi được cử hành, linh hồn người mất mới thực sự giải thoát để trở về với tổ tiên, hòa vào cõi thiêng của núi rừng. Đây không chỉ là nghi thức tiễn biệt mà còn thể hiện lòng kính trọng của người sống với người đã khuất.
Vài tháng trước lễ Pơ thi, làng Kép 1, xã Ia Mơ Nông, huyện Chư Păh bước vào nhịp sống khác. Nam giới vào rừng chọn những cây gỗ tốt dựng lại nhà mồ, tạc tượng, trong khi phụ nữ dệt vải, may trang phục, chuẩn bị mâm lễ. Mỗi lễ vật dâng hiến đều thể hiện sự thành kính và tấm lòng của người ở lại dành cho người đã khuất.
Anh Rơ Châm Pim – Làng Kép 1, xã Ia Mơ Nông, huyện Chư Păh nói: “Gia đình và họ hàng chuẩn bị ghè rượu, rựa, gùi, con trâu, con gà và những vật dụng từ hồi cha còn sống rất thích cho nên mình biếu lại khi đã mất. Tôi làm tượng này để tưởng nhớ người đã khuất. Tượng chống cằm như này là tượng buồn chia ly của con người với người đã khuất”.
Sau 10 năm kể từ ngày tổ chức lễ tang chồng, bà Rơ Châm Nghel cùng 6 gia đình tổ chức lễ Pơ thi để tiễn linh hồn người đã khuất về với tổ tiên, chấm dứt ràng buộc giữa người sống và người chết. Với bà Rơ Châm Nghel, Pơ thi không phải là đám tang buồn thương mà là dịp sum vầy, chia sẻ tình cảm và tiễn biệt người đã mất trong thanh thản. Rơ Châm Nghel chia sẻ: “Để chuẩn bị lễ Pơ thi, tôi đã tự tay thêu dệt tấm thổ cẩm để treo trước nhà mồ. Hoa văn trang trí có họa tiết và ý nghĩa riêng gợi nhớ về những gì chồng tôi yêu quý khi còn sống. Tấm thổ cẩm này sẽ cùng linh hồn chồng tôi về với A Tâu”.
Pơ thi không chỉ là không chỉ là nét văn hóa tín ngưỡng, mà còn thể hiện tinh thần đoàn kết và triết lý sống của đồng bào Tây Nguyên. Thông qua nghi lễ này, người sống bày tỏ lòng kính trọng đối với người đã khuất và niềm tin cái chết không phải là kết thúc, mà là một sự chuyển tiếp sang một thế giới khác.
Ông Rah Lan Ven – Phó Chủ tịch Ủy ban MTTQ Việt Nam huyện Chư Păh cho biết: “Để có lễ bỏ mã này, dân làng chăn nuôi không phải trao đổi hàng hóa mà chăn nuôi để tạ ơn người đã khuất. Thế nhưng bây giờ người ta đã giảm bớt phần lễ, còn phần hội, ngày mai dân làng sẽ tấm bùn, người ta hay gọi là hề “bram” để minh chứng A Tâu sẽ về lại với mình lần cuối cùng, nó sẽ hù dọa tất cả những người xung quanh đây, sau đó sẽ quay trở lại. Khi vận động, tuyên truyền, bà con nhận thức vẫn giữ nét đẹp, vẫn giữ văn hóa, vẫn giữ truyền thống nhưng hạn chế, ngắn lại thời gian, những tình tiết không quan trọng bỏ bớt vì không cần thiết.”
Khi màn đêm buông xuống, nghi thức quan trọng nhất của lễ Pơ thi bắt đầu. Già làng dâng rượu cần, khấn vái thần linh xin phép tiễn đưa linh hồn người quá cố về với tổ tiên. Tiếng cồng chiêng ngân vang, vòng xoang uyển chuyển hòa cùng men rượu nồng lan tỏa đã kết nối già trẻ, trai gái trong hơi ấm cộng đồng. Suốt đêm dài, dân làng đắm say trong nhịp điệu truyền thống, giữa không gian thiêng liêng giao hòa cùng đất trời.
Anh Puih Dup – Du khách Làng Blang 3, Xã Ia Dêr, huyện Ia Grai chia sẻ: “Nghe tin xã Ia Mơ Nông, huyện Chư Păh tổ chức lễ Pơ thi mình cũng lên đây tham quan. Làng mình hồi xưa cũng có lễ Pơ thi, còn bây giờ thì mất hết rồi. Mình mong làng Kép giữ gìn lễ Pơ thi để cho con cái, con cháu mình sau này giữ lại truyền thống của dân tộc mình”.
Lễ Pơ thi không chỉ là nghi thức tiễn biệt người đã khuất mà còn thể hiện sự tôn vinh vòng đời của đồng bào Jrai ở huyện Chư Păh. Tuy đã giản lược một số tập tục nhưng nghi lễ vẫn giữ vai trò quan trọng trong đời sống tinh thần, gắn kết truyền thống với hiện đại, con người với cội nguồn văn hóa.
Ngọc Thủy – Bùi Đại