Trong 2 cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ của dân tộc ta, nhiều chiến sỹ cách mạng và đảng viên cộng sản bị địch giam cầm, tra tấn dã man tại Nhà lao Pleiku. Nhưng ngay trong lao tù, các chiến sỹ cách mạng, đảng viên cộng sản vẫn bí mật hoạt động, kết nối với các tổ chức cơ sở đảng ở bên ngoài, góp phần quan trọng vào thắng lợi của các cuộc đấu tranh cách mạng trên địa bàn tỉnh Gia Lai.
Để đàn áp tinh thần đấu tranh của nhân dân ta, năm 1925 thực dân Pháp xây dựng Nhà lao Pleiku. Pháp đã giam cầm những người yêu nước và đảng viên cộng sản như đồng chí Nguyễn Hồng, Nguyễn Nho, Đào Lụt, Lê Giỏi trong các Hội Cứu tế đỏ Bầu Cạn, Biển Hồ. Trong giai đoạn 1955-1975, cũng tại Nhà lao Pleiku, Mỹ thực hiện “Tố cộng”, nhưng nhiều chiến sỹ cách mạng, đảng viên cộng sản luôn đấu tranh anh dũng, bất khuất, không ngại hy sinh. Tháng 6/1948, Chi bộ Nhà lao Pleiku được thành lập do đồng chí Lương Tân làm bí thư cùng các đảng viên lãnh đạo đấu tranh, vượt ngục ra ngoài để thành lập chi bộ nội thị Pleiku và Chi bộ Bầu Cạn. Đặc biệt, trong cuộc Tổng tiến công và nổi dậy Tết Mậu Thân năm 1968, nhiều chiến sỹ cách mạng và đảng viên cộng sản bị giam giữ tại Nhà lao Pleiku đã tổ chức vượt ngục ra ngoài tham gia tấn công địch, trong đó 46 đồng chí bị địch giết hại dã man.
Trong Cuộc tổng tiến công và nổi dậy Tết Mậu Thân năm 1968, ông Phan Kỳ hiện ở phường Ia Kring, thành phố Pleiku là Trung đội trưởng thuộc Đại đội 90, Lực lượng vũ trang tỉnh phụ trách nhiều mũi tiến công đánh vào nhiều căn cứ của địch. Sau đó ông bị địch bắt, giam giữ tại Nhà lao Pleiku. Ông Phan Kỳ cho biết, dù địch bị tra tấn rất dã man nhưng ông và đồng đội luôn giữ vững khí tiết của người đảng viên cộng sản, không chịu khuất phục trước quân thù, luôn thủy chung với cách mạng và niềm tin tất thắng.
Ông Phan Kỳ, Phường IaKring, thành phố Pleiku- Gia Lai nhớ lại: “Lúc bị giam giữ địch tra tấn tôi và đồng đội rất dã man nhưng tôi luôn giữ bí mật cách mạng, quyết không khai báo để lộ các cơ sở cách mạng. Các chiến sỹ cách mạng, đảng viên cộng sản rất kiên cường, bất khuất, ai cũng quyết tâm đánh địch và tin tưởng đến ngày giải phóng”.
Tại Nhà lao Pleiku, tổ chức đảng từng bước lớn mạnh, đến tháng 7/1968 đã thành lập Đảng bộ do đồng chí Nguyễn Kim Kỳ làm bí thư. Chiều ngày 15/3/1975, các đảng viên cộng sản đã lãnh đạo đấu tranh, giải phóng nhà lao, chấm dứt 50 năm bị kìm kẹp bởi chế độ nhà tù hà khắc của thực dân và đế quốc. Với tinh thần anh dũng, bất khuất, các đảng viên và chiến sỹ cách mạng đã biến nơi đây thành chiến trường và trường học cách mạng. 88 năm qua, dưới sự lãnh đạo của Đảng vinh quang, đất nước được độc lập, dân tộc được tự do, Tổ quốc ngày càng tươi đẹp chính là nhờ vào lớp lớp thế hệ cách mạng, đảng viên kiên trung, tận hiến cho Đảng, cho dân như vậy.
Ông Rơ Châm Kát- Nhân viên phụ trách Nhà Lao Pleiku cho biết: “Mỗi lần khách đến tham quan chúng tôi giới thiệu tinh thần đấu tranh anh dũng, bất khuất của các chiến sỹ cách mạng, đảng viên cộng sản bị giam giữ tại Nhà lao Pleiku, đặc biệt là giới thiệu vai trò của chi bộ Đảng tại Nhà lao có ý nghĩa quan trọng đối với việc phát triển đảng trên địa bàn thị xã Pleiku ở Bầu Cạn lúc bấy giờ”.
Dù trong tăm tối của chốn tù ngục, bị địch tra tấn rất dã man nhưng các chiến sỹ cách mạng, đảng viên cộng sản vẫn một lòng kiên trung với Đảng, góp phần quan trọng vào thắng lợi của các cuộc đấu tranh cách mạng. Tinh thần anh dũng bất khuất của các chiến sỹ cách mạng, đảng viên cộng sản là biểu tượng sáng ngời về chủ nghĩa anh hùng cách mạng của dân tộc ta./.
Hà Đức, R’Piên