Chưa bao giờ  vùng đất An Khê lại được nhiều người  biết đến như trong năm 2016, nhất là trong giới nghiên cứu khoa học khảo cổ và những người yêu thích lịch sử, văn hóa. Việc phát hiện khảo cổ học đặc biệt có giá trị tại 2 di tích Gò Đá và Rộc Tưng, thị xã An Khê là sự kiện vượt ngoài mong đợi và thu hút sự quan tâm giới khảo cổ học thế giới. Theo Chương trình hợp tác quốc tế giữa Viện Khảo cổ học Việt Nam và Viện Khảo cổ-Dân tộc học Novosibirk- Liên Bang Nga, từ năm 2014 mỗi năm 1 đợt, những chuyên gia hàng đầu trong giới khảo cổ Nga và Việt Nam đã tiến hành khai quật tại các di chỉ khảo cổ học nói trên. Đến tháng 3/2016, các nhà khảo cổ học quay lại An Khê tiếp tục cuộc hành trình tìm lại dấu tích của loài người. Và kết quả đem lại thực sự đã vượt qua sự kỳ vọng của các chuyên gia.

Tiến sĩ Anatony Derevianko – Nguyên viện trưởng  Viện Khảo cổ-Dân tộc học Novosibirk – Viện sĩ Viện hàn lâm Khoa học Nga cho biết: “Đối với lịch sử nghiên cứu về loại người, hiện nay chúng ta chủ yếu dựa vào tư liệu nghiên cứu về gen, tư liệu về nhân học và khảo cổ học. Khoảng trên 1 triệu năm trước những con người đầu tiên ở Châu phi bắt đầu di cư đến những châu lục khác như châu âu, châu á. Việt Nam là một trong những nơi tìm thấy người (Homo erectus). Có thể nói, những phát hiện ở địa điểm này là điều rất quan trọng đối với vấn đề nghiên cứu nguồn gốc lòai người. Những phát hiện khảo cổ học ở các địa điểm tại An Khê cho chúng ta những bằng chứng về sự xuất hiện văn hóa của con người cách đây trên dưới 1 triệu năm. Phải nói đây là một địa điểm khảo cổ học có những công cụ lao động cổ nhất khu vực Đông Nam Á được biết hiện nay”.

Kết quả nghiên cứu này đã được các nhà khoa học công bố tại Hội thảo quốc tế “Thời đại đá cũ ở Việt Nam trong bối cảnh khu vực” diễn ra tại thành phố Pleiku. Đoàn hội thảo gồm các chuyên gia nghiên cứu về thời đại đá cũ trong khu vực Đông Nam Á đền từ các nước Nga, Úc, Mỹ, Italia, Hàn Quốc, Nhật Bản, Trung Quốc cùng các chuyên gia khảo cổ học Việt Nam  đã đến tham quan các di chỉ khảo cổ và hiện vật đá được trưng bày tại Nhà Bảo tàng Tây Sơn thượng đạo. Các chuyên gia, học giả quốc tế rất hào hứng khi được trực tiếp mục sở thị những công cụ sản xuất thô sơ của loài người thời cổ đại.

Tiến sĩ Nguyễn Gia Đối- Phó Viện Trưởng Viện Khảo cổ học Việt Nam cho biết:  “Những hiện vật đang trưng bày ở đây, những học giả trên thế giới rất là quan tâm và tôi có cảm giác họ đang rất thích thú, những bằng chứng rất xác thực, đáng tin cậy về việc xuất hiện các kỹ nghệ đá cũ tại An Khê”.

Cũng trong năm 2016, Giáo sư -Nhà giáo nhân dân Phan Huy Lê-Chủ tịch Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam đã đến thăm, khảo sát và thu thập tư liệu tại một số điểm di tích lịch sử-văn hóa thuộc các địa phương phía Đông tỉnh Gia Lai nhằm phục vụ cho việc biên soạn Bộ Quốc sử Việt Nam Nam (gồm 30 tập, sẽ thực hiện trong giai đoạn 2016-2018). Đoàn đã gặp gỡ, thu thập những thông tin, số liệu cần thiết về văn hóa, lịch sử và cuộc sống của cư dân bản địa từ xưa đến nay, nhất là những nội dung liên quan đến  Nhà Tây Sơn.
Giáo sư Phan Huy Lê- Chủ tịch Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam cho biết: “Tây Sơn Thượng đạo cũng là nơi cung cấp nguồn quân binh đầu tiên cho lực lượng Tây Sơn, vừa là một cơ sở hậu cần vững chắc với sức người, sức của rất lớn. Bây giờ, việc nuôi voi trong đồng bào Bahnar không còn nhiều nữa, nhưng ngày xưa, toàn bộ vùng Tây Sơn Thượng đạo này có rất nhiều voi và chính nơi đây đã cung cấp lượng voi cũng như người chỉ huy voi cho đôi tượng binh của Tây Sơn-đội quân vô cùng lợi hại trong việc đại phá quân Thanh. Mặt khác, đây còn là địa bàn làm chỗ dựa cho Nhà Tây Sơn. Vị trí, tầm cỡ, vai trò chiến lược của Tây Sơn Thượng đạo là rất quan trọng, không những trong giai đoạn chuẩn bị khởi nghĩa mà còn trong toàn bộ quá trình phát triển và thắng lợi của Nhà Tây Sơn”.

Năm 2016, trong quá trình thực hiện Đề tài “Lịch sử và văn hóa vùng đất An Khê -Gia Lai”, nhóm tác giả đã phát hiện nhiều đạo sắc phong thời các vị vua triều Nguyễn được lưu giữ trong những ngôi đình cổ trên đất An Khê. Với  13 sắc phong đã được phát hiện, chứng tỏ An Khê xưa nhận được sự quan tâm của triều đình phong kiến trên nhiều phương diện như: kinh tế, ngoại giao, an ninh quốc phòng, lịch sử và văn hóa.

Có thể nói, những sự kiện, phát hiện mới nhất trong năm 2016 đã bước đầu khẳng định giá trị văn hóa- lịch sử của An Khê-vùng đất Tây Sơn thượng đối với lịch sử, văn hóa đất nước và còn vượt ra xa hơn nữa. Điều đó tiếp tục mở ra triển vọng cho những nghiên cứu mới và công cuộc bảo tồn gìn giữ, phát huy các thế mạnh văn hóa, góp phần phục vụ phát triển kinh tế- xã hội địa phương./.

Phương Thanh – Ngọc Anh